Planten in De Bruuk

Ontstaan en ligging van Blauwgraslanden

Natuurreservaat De Bruuk is een van de weinige plaatsen in Nederland waar we nog bloemrijke graslanden vinden, waaronder Blauwgraslanden. Blauwgraslanden zijn levensgemeenschappen, die door toedoen van de mens ontstaan zijn. Het zijn hooilanden op natte plaatsen die door jaarlijks maaien en afvoeren van het gewas gedurende vele decennia, of zelfs eeuwen zeer voedselarm geworden zijn.
Naast maaibeheer zorgt ijzerrijke, zwak gebufferde kwel voor lage gehalten aan fosfaat, de beperkende factor in zulke gemeenschappen. Blauwgraslanden vinden we in gebieden die in de winter erg nat zijn, maar in de zomer ietwat uitdrogen. De hoge waterstand door licht gebufferd grondwater in de winter zorgt ervoor dat de blauwgraslanden niet verzuren (en veranderen in veen), de oppervlakkige verdroging in de zomer zorgt ervoor dat fosfaat extra goed gebonden wordt aan ijzer, zodat de waarden in het groeiseizoen extreem laag zijn.
Hoewel het centrum van verspreiding van Blauwgraslanden in Nederland ligt, is hier dit vegetatietype erg zeldzaam geworden door verdroging, vermesting en verzuring: het voorkomen is de laatste honderd jaar van 10.000-100.000 ha naar slechts ca. 30 ha teruggelopen, waarvan nog 3 ha in De Bruuk te vinden waren. Ook in de Bruuk is in het recent verleden aachteruitgang aan soortenrijkdom vastgesteld; bedreigd werden bijvoorbeeld de soorten Gewoon Vetblad, Grote Muggenorchis, Vleeskleurige Orchis, Welriekende Nachtorchis, Moeraswespenorchis, Klokjesgentiaan, Vlozegge, Blonde Zegge, Grote Bevernel, Echt Knoopkruid, Vrouwenmantel en Poelruit. Verschillende beheersmaatregelen die Staatsbosbeheer heeft ondernomen beginnen echter af te werpen: het aandeel blauwgrasland in De Bruuk is inmiddels gestegen van 3 ha naar ca. 10 ha.

De Bruuk in bloei door het jaar

Terwijl de koeien al in de groene weilanden lopen, is De Bruuk eind april nog dor en bruin. De eerste bode van de naderende lente is het bosanemoontje (Anemone nemorosa), dat eind april, begin mei massaal gaat bloeien; niet zozeer in de bossen van De Bruuk, maar vooral in de graslanden. In sommige jaren bloeit deze plantensoort zo massaal dat hij de weilanden wit kleurt. In enkele percelen groeit in diezelfde periode nog zo'n andere voorjaarsbloeier, de Slanke Sleutelbloem (Primula elatior), met zijn tere, gele bloempjes. Als ze verwelken, beginnen ineens ook de andere planten in De Bruuk te ontwaken. De vrij zeldzame Schraallandpaardebloem (Taraxacum nordstetii) bloeit als eerste. Als deze soort uitgebloeid is, ontvouwen ook andere vroege bloeiers hun bloemblaadjes, zoals rose bloeiende Pinksterbloem (Cardamine pratensis)en Heidekartelblad (Pedicularis sylvatica); ook het Kruipend Zenegroen (Ajuga reptans sp.), en het onopvallende zwartarige Gewone Zegge (of Zwarte Zegge, Carex nigra) zijn vroeg van de partij. Hierna volgen o.a. de rose Waterviolier (Hottonia palustris), Echte Koekoeksbloem (Silene flos-cuculi, foto hierlinks, gemaakt door Jan Derksen) en Vleeskleurige Orchis (Dactylorhiza incarnata). Verschillende soorten zegge, zoals Gewone-, Blauwe-, Ruige- en Lage Zegge, blijven voor de meeste mensen vanwege hun bescheiden uiterlijk en onopvallende, groenige bloeiaartjes onopgemerkt. Dat geldt ook voor grassen als het zo algemene Reukgras (Anthoxanthum odoratum), dat de zo kenmerkende geur aan hooi geeft.

Na deze inleiding, breekt in juni en juli de hoofdbloei los. Rose toortsen van duizenden Gevlekte Orchissen (Dactylorhiza maculata subsp. maculata zie foto; Jan Derksen), en plaatselijk honderden zeldzame Spaanse Ruiters (Cirsium dissectum, hier links), de nog talrijkere geelbloemige Grote Ratelaar (Rhinanthus angustifolius ), die gedeeltelijk parasiteert op gras, de eveneens gele Gewone Wederik (Lysimachia vulgaris) en Egelboterbloem (Ranunculus flammula), blauwe Moerasvergeet-mij-nietjes (Myosotis scorpioides / Myosotis palustris), de weer onopvallende, maar zeldzame Blonde Zegge (Carex hostianna), Vlozegge (Carex pulicaris) en Bleke Zegge (Carex pallescens), waarbij wat later zich de rose Gewoon Knoopkruid (Centaurea jacea) en de fraaie Kattenstaart (Lythrum salicaria) voegt, het fraaie Kamgras (Cynosurus cristatus), de witte schermen van Wilde Bertram (Achillea ptarmica) en Melkeppe (Peucedanum palustre); kortom een enorme bloemenweelde met bijna teveel plantensoorten om op te noemen.

Eind juli en augustus wordt het weer rustiger. Veel percelen worden bruin doordat de Veldrus (Juncus acutiflorus) gaat bloeien. Een aantal hooilanden wordt dan al gemaaid. Eind augustus, begin september zijn er nog enkele percelen niet gemaaid. Daar kunnen we dan de zo fraaie blauwe Klokjesgentiaan (Gentiana pneumonanthe) vinden. Het seizoen wordt begin september afgesloten met Blauwe Knoop (Succisa pratensis). Als deze plant uitgebloeid is, worden de laatste percelen gemaaid en begint de winter.

De hooilandtypen in De Bruuk

Een bezoek aan De Bruuk levert niet alleen een onvergetelijke kleurenpracht op, de oplettende bezoeker zal ook ontdekken dat niet alle graslanden in De Bruuk hetzelfde zijn. Grofweg kunnen we in De Bruuk maar liefst vijf verschillende soorten grasland aantreffen:
 

Grasland type	Groeiplaats	Kenmerkende soorten
Blauwgrasland	Vochtige, onbemeste, schrale gronden	Blonde Zegge, Blauwe Zegge, Spaanse Ruiter. Zeer rijk aan soorten met oa. Pijpestrootje, Gevlekte Orchis, Gagel, Bosanemoon, Klokjesgentiaan en Riet.
Veldrusgemeenschap	Op natte,'s winters overstroomde plaatsen	Grote variatie tussen veldrusgemeenschappen maar Veldrus is steeds een dominante soort, samen met Klein Glidkruid. Ook vaak voorkomend zijn: Moeraszegge, Grote Ratelaar, Kruipende Boterbloem en Moerasspirea.
Associatie van Waterkruiskruid en Trosdravik	Drassige, doch bemeste plaatsen	Waterkruiskruid en Tweerijige Zegge. Verder oa. Lidrus, Mannagras, Echte Koekoeksbloem en Moeraswalstro.
Kamgrasweide	Hooilanden op vochtige, voedselrijke bodems	Timotheegras en Kamgras.Voorts oa. Hazezegge, Veldzuring, Rood Zwenkgras, Heermoes en Kweekgras
Beemdgras-Raaigrasweide	Tegenwoordig alleen nog langs paden	Arm aan soorten, maar wel: Engels Raaigras, Veldbeemdgras, Kruipende Boterbloem, Scherpe Boterbloem, Witbol en Gewone Paardenbloem

 
In bovenstaand overzicht treffen we termen aan die voor hiërarchische indelingen in de ecologie worden gehanteerd. (gerangschikt van algemeen overkoepelend naar elementair): Klasse, Orde, Verbond en Associatie. De meeste vegetaties in de Bruuk behoren tot verbonds- of klasseniveau. Die hebben nog een ontwikkeling voor de boeg, richting een (uitgebalanceerde) plantengemeenschap. Wat ook belangrijk is om op te merken is dat de Beemgras-Raaigrasweide tegenwoordig alleen nog maar langs paden te vinden zijn. De voedselrijke graslanden waar deze plantengemeenschap eerst voorkwam en die waren verworven van boeren, zijn inmiddels allemaal geplagd. Hier ontwikkelen zich mogelijk nieuwe plantengemeenschappen.
 
Natuurlijk komen er in de diverse graslanden ook nog planten voor die nog niet genoemd zijn. Soms zijn dat heel bijzondere soorten. Prachtige voorbeelden zijn de elders uiterst zeldzaam geworden Klokjesgentiaan (Gentiana pneumonanthe)en Heidekartelblad (Pedicularis sylvatica) die samen met Veelbloemige Veldbies (Luzula multiflora) voorkomen, en de in De Bruuk zo algemene Gevlekte Orchis (Dactylorhiza maculata subsp. maculata) evenals de Grote Keverorchis (Neottia ovata of Listera ovata) die alleen in dat ene Blauwgrasland te vinden is! Dit zijn alle kenmerkende soorten van de Borstelgrasverbond en orde, dat op zijn beurt valt onder de "Klasse der heiden en borstelgraslanden". Kenmerkende in De Bruuk voorkomende soorten zijn: Tormentil (Potentilla erecta ), Tandjesgras (Danthonia decumbens) en Vlozegge (Carex pulicaris) (de laatste twee alleen in bovengenoemde Blauwgrasland). Borstelgras komt echter in het geheel niet voor en het heidekarakter van het Blauwgrasland is duidelijk zichtbaar. Wij mensen maken indelingen om overzicht en inzicht te verkrijgen in samenhangen en ontwikkelingen in de vegetatie, maar de natuur zelf heeft geen klassificatie nodig om zich te manifesteren.

Auteurs/Bronnen

Teksten: Henny Brinkhof (zie ook Werkgroep Milieubeheer Groesbeek)
Foto's: Jan Derksen en Henny Brinkhof

Met bijzondere dank aan de auteurs voor hun bijdragen.